Lezen = voelen

Zonder gevoel, geen taal, Jos van Berkums oratie die u zojuist op het scherm heeft gezien en wellicht gelezen, is een gepassioneerd pleidooi voor aandacht voor de affectieve aspecten van taal en menselijke communicatie. Van Berkum heeft het vooral over taalgebruik en de lichamelijke verwerking van taal, over de processen in het brein, en benadrukt hoe belangrijk gevoel is bij alle informatie die wij verwerken: “Niet Descartes ‘ik denk dus ik ben’ maar Damasio’s ‘ik voel dus ik ben’ is het juiste credo” (laatste zin van de paragraaf Het voelende brein). De verwijzing naar neurowetenschapper Antonio Damasio en diens onderzoek naar, onder meer, bewustzijn is kenmerkend voor het betoog en voor Van Berkums onderzoek in het algemeen: hij bekijkt via allerlei technieken wat er in het menselijke brein gebeurt bij het verwerken van taal. Mooi is ook het voorbeeld dat hij geeft over de vraag: “Hoe vond je mijn oratie?” en het antwoord: “Het is moeilijk een oratie te houden”. Dergelijke indirecte antwoorden vergen bij de verwerking meer breintijd en breingebieden dan directe antwoorden, zo blijkt uit fMRI onderzoek. Juist in de koppeling van taalonderzoek met neurologie ligt de wetenschappelijke winst van de afgelopen jaren en daar komen ook de mooie perspectieven voor toekomstig onderzoek uit voort, niet alleen voor de taalpsychologie en ‘social neurosciences’, maar ook voor bijvoorbeeld communicatiekunde en literatuurwetenschap. Als we beter begrijpen hoe ‘gevoelig’ communicatie ligt en hoe de verwerking in ons brein gaat, kunnen we bijvoorbeeld ook beter bestuderen hoe literatuur werkt en hoe het komt dat verhalen de lezer raken, emotioneel bewegen. Van Berkum verwijst op slechts enkele plaatsen naar literatuur en verhalen. Ik zal proberen de idee n in zijn oratie wat meer in die richting uit te werken, met speciale aandacht voor emoties in de historische letterkunde.